Σαμπετάϊ Μάτσας (Σάββας Μιχαήλ): DYBBUK ή Ο Άνθρωπος των Μεταιχμίων

                                                                                                                               πηγή:christostsantis.com

1. Ο Ναζί και ο Dybbuk

Ποιό μακάβριο παιχνίδι παίζεται μέσα στον Ναζί; Ποιός είναι ο κεντρικός πυρήνας των ανομολόγητων εκείνων ψυχικών διεργασιών μέσα στις οποίες διαμεσοποιείται η μετατροπή ενός «κοινού», μέχρι χθες, «ανθρωπάκου» σε αντισημίτη σήμερα και σε δήμιο αύριο;

Αν ήτανε ποτέ δυνατό να βρεθείς ξανά στη χαμένη για πάντα Yiddishland εκεί, ανάμεσα στο Δούναβη και στο Βόλγα, στον πυρπολημένο κόσμο των Shtetl των Εβραίων που μιλούν γίντις, το μελωδικό κράμα μεσαιωνικών γερμανικών με σλάβικες και εβραϊκές λέξεις, αν ήταν ποτέ δυνατό να συναντήσεις ξανά κάποιον Rebbe, ένα διδάσκαλο των Ευσεβών, των Χασσιντίμ που δεν άνθισαν ματαίως, αν ήταν ποτέ δυνατό να βάλεις στο φάντασμα το φριχτό ερώτημα: Τί στοιχειώνει τη ψυχή ενός Ναζί; Η απάντηση θα ερχόταν απλή και έμμεση πάντα, μεταφορική και ταυτόχρονα κυριολεκτική, δηλαδή τυπικά εβραϊκή: Ο Dybbuk!

Τίποτα δεν μαγνητίζει, δεν αποβλακώνει, δεν πανικοβάλει, δεν εξαχρειώνει, δεν εξαγριώνει έναν Ναζί-εν- τω γεννάσθαι όσο το να του κουνούν διαρκώς μπροστά στα μάτια του την εικόνα ενός Dybbuk.

Ο Dybbuk το ξωτικό. Με τη διπλή, πάντα, έννοια της λέξης, τόσο τη συνήθη, όσο και την άλλη, την κυριολεκτική: το εξω-τικό, το ον που όχι μόνο προέρχεται έξω από τα κρατούντα πλαίσια της φυσικής και κοινωνικής τάξης αλλά και που συνίσταται, είναι πλασμένο από την στόφα του έξω, είναι πάντα έξω όσο μέσα κι αν έχει εισχωρήσει-ιδιαίτερα τότε. Διαρκώς εξώ-βλητο, σε έξω-ρία. Όσο κι αν έχει συγ-κλεισθεί παραμένει αποκλεισμένο και , εξ ορισμού, απειλητικό σαν εξω-τικό, ως εξώ-τατον, έξω-από-δω, για την έσω-τερική καθεστηκυία τάξη.

Ο Dybbuk δηλαδή ο Διφυής, ο Δισ-υπόστατος (όχι ο Διά-βολος), το πλάσμα που ζει ανάμεσα σε δύο τουλάχιστον κόσμους, tvishn tsvey veltn, και διαρκώς πηδάει από τον έναν κόσμο στον άλλο, όπως ο σκίουρος από κλαρί σε κλαρί, από δέντρο σε δέντρο, φευγαλέος σαν αστραπή.

«Dybbuk» ή και «tvishn tsvey veltn» (Μεταξύ Δύο Κόσμων) ονομάζεται το πιο διάσημο έργο του λαϊκού θεάτρου γίντις. Γραφόταν επί εφτά χρόνια, από το 1912 και πρωτοανεβάστηκε στη Βαρσοβία το 1919, ένα χρόνο πριν το θάνατο του συγγραφέα του. Ο ίδιος ο δημιουργός του ήταν από κάθε άποψη ένας Dybbuk, ζώντας και μεταπηδώντας διαρκώς μεταξύ δύο κόσμων, με διπλή ιδιότητα και διπλό όνομα.

Το όνομα που πήρε από τον πατέρα του όταν γεννήθηκε ήταν Shloyme Zanvl ben Aaron Ha Cohen Rappoport (1836-1920). Ο ίδιος αργότερα, άλλαξε το εβραϊκό όνομα και πατρώνυμο, το Shloyme ben Aaron ή Σολομών Ααράνοβιτς, στο ρωσικότερο Σεμυόν Ασίμοβιτς, μπαίνοντας στο Ρωσικό επαναστατικό κίνημα. Επιπλέον τη νέα ζωή του τη συνδέει περιέργως (για τους μη εβραίους) όχι με το όνομα του πατρός του αλλά συνειδητά με το όνομα της μητρός του Άννας. Έτσι συμμετέχει στη Bund, τη Γενική Ένωση Εβραίων Εργατών Ρωσίας, Λιθουανίας και Πολωνίας (όπου γράφει και τον ύμνο της Dishvue-ο όρκος) και στη συνέχεια στους Σοσιαλεπαναστάτες με το όνομα Z. Sin anni (στα ρωσικά: γιός της Άννας). Σαν «γιός της Άννας» εξελέγη και αντιπρόσωπος των Σοσιαλεπαναστατών στο επαναστατικό Σοβιέτ της Πετρούπολης το 1917.

Με μια παραλλαγή του ίδιου ονόματος, σαν Σ. Ανσκυ (γιός της Άννας πάντα), επιστρέφει στη Yiddishland σαν έξοχος εθνογράφος (η εξερευνητική του αποστολή αρχίζει το 1912, μαζί με τη συγγραφή του Dybbuk) και στη συνέχεια σα ποιητής και, προπαντός, σαν ο διάσημος δραματουργός του Dybbuk. Το πρωτότυπο χειρόγραφο στα γίντις χάθηκε μέσα στις περιπέτειες του καιρού. Ο συγγραφέας χρειάστηκε να το μεταφράσει ξανά από μια μετάφραση στα Εβραϊκά. Γνώρισε πρωτοφανή επιτυχία στον μεσοπόλεμο. Παίχτηκε πάμπολλες φορές και σε πάμπολλες εκδοχές, ακόμα και σαν μιούζικαλ και σαν κινηματογραφική ταινία, εκφράζοντας τα όνειρα και τους φόβους της Yiddishkeit-μέχρι την ώρα των κρεματορίων.

Ο Dybbuk δεν είναι απλώς ένα πλάσμα της λαϊκής μυθολογίας γίντις. Περισσότερο από μύθος των Εβραίων είναι εικόνα του ίδιου του Εβραίου αλλά όχι μόνου του: πάντα μαζί με τον Άλλο που κουβαλάει μέσα κι έξω του. Μαζί με τον εφιάλτη του. Μόνο ο εγκλεισμός στο γκέτο μπορούσε να πλάσει ένα τέτοιο φάντασμα κλειστοφοβίας που μετατρέπεται όμως και σε οδό διαφυγής. «Αν ο  Dybbuk μπαίνει και βγαίνει διαρκώς από τούτον τον κόσμο, γιατί όχι κι εμείς»; Ο Dybbuk είναι ο Εβραίος με το βασανιστικό ερωτηματικό που κουβαλάει πάντα στη ράχη του και δεν βλέπει ποτέ. Με την μαύρη σκιά που τον περιβάλλει (ή μήπως είναι η σκιά του Μεσσία;).

Ένα ον με μόνο τρόπο ύπαρξης τη συνεχή διαπίδυση από ένα διαμερισματοποιημένο χώρο στον άλλο, γλιστρώντας πάνω στους διάμεσους ιστούς της κοινωνίας, ζώντας στους πόρους του δέρματός της, διαβαίνοντας τα intermundia. Αλληλεπιδρώντας με τα πιο διαφορετικά και (αργά ή γρήγορα), εχθρικά περιβάλλοντα, νοώντας με πάθος τα σύμπαντα και μηδέποτε κατανοώντας τα βάσανα. Ο άνθρωπος με τη διπλή (ή πολλαπλή) ιδιότητα, με τα δύο (ή και χίλια) ονόματα, ο άνθρωπος των μεταιχμίων στον ιστορικό χώρο και στον ιστορικό χρόνο. O homo limbicus.

Σ’ έναν κόσμο με κυρίαρχο των Άνθρωπο Χωρίς ιδιότητες-το είδε καθαρά ο Robert Musil-ποιά θέση μπορεί να υπάρξει για ανθρώπους με διπλή ιδιότητα, για κάποιους φτωχοδιάβολους Dybbuk;

2. Ο Χίτλερ στην Βιέννη

Στο Mein Kampf ο Χίτλερ περιγράφει πως έγινε ο ίδιος αντισημίτης. Αποτελεί την πιστότερη ίσως περιγραφή για το πως ένας μικροαστός, κάτω από ορισμένες ιστορικοκοινωνικές συνθήκες, αρχίζει να μισεί τους Εβραίους και να μετατρέπεται σε εν δυνάμει Χίτλερ.

Βρισκόταν λοιπόν ο Χίτλερ στη Βιέννη όταν πρωτοσυνάντησε Εβραίους. Ήτανε Χασσιντίμ, προφανώς από τα εδάφη της Γαλικίας, με μαύρα καφτάνια και καπέλα, με μακρυές γενειάδες και μπούκλες στις φαβορίτες και τα μαλλιά. Το παράξενο παρουσιαστικό τους έκανε τον Χίτλερ να σκεφτεί ότι πρόκειται για κάποια διαφορετική φυλή, εντελώς ξένη προς την Ευρώπη των Αρείων. Παρόλα αυτά δεν ήταν η Εβραϊκή (Χασσιδική) διαφορετικότητα που του προκαλούσε τη μεγαλύτερη δυσφορία και απέχθεια. Ήταν το γεγονός-όπως υπογραμμίζει ο Χίτλερ-ότι οι ίδιοι αλλογενείς εγκατέλειπαν συχνά το παράξενο παρουσιαστικό τους και «παρίσταναν» τόσο καλά τους Άρειους που γίνονταν σχεδόν ταυτόσημοι.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η αντισημιτική/ρατσιστική αντίδραση, στην αφετηρία της, επισημαίνει βεβαίως τη Διαφορά αλλά κινητοποιείται μόνο όταν την βλέπει να αυτο-αίρεται και να ενσωματώνεται αφανής στην Ταυτότητα. Μ’ άλλα λόγια, το χαρακτηριστικότερο στη γένεση της αντισημιτικής/ρατσιστικής τάσης δεν είναι τόσο η απόρριψή της Διαφοράς όσο ο φόβος για την ανασφαλή Ταυτότητα, που ενώ δεν φαίνεται ότι αλλοιώνεται στην πραγματικότητα ήδη εμπεριέχει την αόρατη αλλοίωση και γίνεται, για να χρησιμοποιήσουμε τον όρο του Balibaz, μία αμφίβολη Ταυτότητα.

Όπως λέει ο V. Jankelevitch «ο αντισημιτισμός απευθύνεται σ’ έναν άλλο που είναι αδιόρατα άλλος, εκφράζει την ανησυχία που ο μη Εβραίος δοκιμάζει μπροστά σ’ αυτόν τον άλλον τον σχεδόν αξεχώριστο από τον εαυτό του, τη δυσφορία του όμοιου απέναντι στον σχεδόν όμοιο».

 Εδώ ακριβώς διαφέρει ο αντισημιτισμός από τους άλλους ρατσισμούς που αναφέρονται σε εξωτερικά σημεία διαφορετικότητας, για να καλυφθούν συχνά πίσω απ’ αυτά.

Πώς αλλιώς εξηγείται το γεγονός ότι το παλιό αντιρατσιστικό σύνθημα του «Δικαιώματος στη διαφορά» το οικειοποιήθηκε ο νεορατσισμός από τη δεκαετία του ’80 ιδιαίτερα, για να προωθήσει μέτρα αποκλεισμού των ξένων μεταναστών στην Ευρώπη στο όνομα του «σεβασμού» και της «προστασίας της πολυπολιτισμικής διαφορετικότητας»;

Ακριβώς για αυτόν τον λόγο, πρέπει κανείς να ξεκινήσει από τον αντισημιτισμό για να κατανοήσει και να πολεμήσει κάθε ρατσισμό (μαζί κι αυτόν που υπέστη ο παλαιστινιακός λαός, όπως σωστά επεσήμανε ο δίκαιος Yeshayahu Leibowitz). Όχι αντίστροφα.

Ο αντισημίτης ρατσιστής θέλει να επιβεβαιώσει μιαν αφηρημένη Ταυτότητα καθ’ εαυτήν διαχωρίζοντάς την ερμητικά, απόλυτα από κάθε υποψία Διαφοράς που θα τη μόλυνε. Για αυτό και ποτέ δεν μπορεί (ή και δεν θέλει) να γίνει μία Ταυτότητα προς εαυτήν, μία Αυτοσυνείδηση, με τους όρους του Hegel.

Εκείνο που φοβάται, απεχθάνεται και εξω-ορκίζει είναι η παρουσία της Διαφοράς μέσα στην Ταυτότητα και της Ταυτότητας μέσα στην Διαφορά. Απ’ αυτήν την σκοπιά, της απόρριψης της ενότητας της Ταυτότητας και της Διαφοράς, καταλαβαίνουμε πόσο διορατικός ήταν ο Wilhelm Reich όταν αποκαλούσε τον εθνικοσοσιαλισμό «κοσμοθεωρία της αναφροδισίας».

Κάθε αλληλοδιείσδυση Ταυτότητας και Διαφοράς θεωρείται από το Ναζί αιμομιξία που επιφέρει την ποινή του ευνουχισμού και της παρακμής. Αλλά γιατί ο αντισημίτης-ρατσιστής-Ναζί απεχθάνεται τόσο την αλληλοδιείσδυση των αντιθέτων και την Ταυτότητά τους;

Γιατί τρέμει την αντίφαση, προπαντός την εσωτερική αντίφαση, που παραμένοντας επί μακρόν άλυτη και παροξυνόμενη, καταστρέφει από τα μέσα και αποδομεί την τάξη από την οποία προέρχεται (εξαθλίωση μικροαστών, μαζική ανεργία κ.λπ.) τον ίδιο του τον κοινωνικό κόσμο. Οι δημαγωγοί του δείχνουν έναν εύκολο και πειστικό τρόπο να ξεμπερδέψει με την αντίφαση-ακυρώνοντάς την: «τίποτα το αρνητικό δεν υπάρχει στο ίδιο, το αίτιο του κακού δεν βρίσκεται μέσα στον κόσμο σου αλλά στον άλλο, εκτός κόσμου που τον μολύνει».

Ο Ναζισμός είναι η ακραία μορφή απόρριψης κάθε διαλεκτικής. Όπως σημειώνει εύστοχα ο Λ. Τρότσκυ στα «Φιλοσοφικά Τετράδια» του:

«ο εθνικοσοσιαλισμός αντιπροσωπεύει μια ακραία αντίδραση κατά της διαλεκτικής πιο φορτισμένη στη συνέπειά της από τον Ιταλικό φασισμό, που είναι εκλεκτικιστικός πέρα ως πέρα. Ο φιλοσοφικός εθνικοσοσιαλισμός έχει ως στόχο ακριβώς την ιδέα της ανάπτυξης: ως εκ τούτου απορρίπτει με μοχθηρία όχι μόνο τον Μαρξισμό αλλά και τον Δαρβινισμό-θέλει να γυρίσει τη γνώση σε στατικές αρχές σε σχέση με την ανθρώπινη κοινωνία. Σαν τέτοιες κατηγορίες χρησιμοποιούνται η φυλή και το αίμα. Η ισχύς της διαλεκτικής σκέψης εδώ αποδεικνύει τη δύναμή της με τη μέθοδο της αντιστροφής. Η συνεπής αντίθεση στη διαλεκτική σε ρίχνει πίσω, στα βάθη του Τευτοβούργειου Δάσους».

«Εάν όλα είναι ταυτόσημα με τον εαυτό τους, τότε τίποτα δεν έχει ποικιλία, δεν είναι αντι-τιθέμενο, δεν έχει θεμέλιο» (Hegel).

Ο αυτοεγκλεισμός στην αφηρημένη Ταυτότητα της φυλής, σε μια φενάκη δεν λύνει την υπαρκτή κρίση ταυτότητας αλλά την τραβάει στα άκρα, μέχρι την καταστροφή κάθε ανθρώπινης Ταυτότητας.

3. Κρίση ταυτότητας

Ο μεγάλος Γερμανός δραματουργός Heiner Müller έχει σκιαγραφήσει πολύ διεισδυτικά τη σχέση ανάμεσα στην κρίση ιστορικής ταυτότητας της Γερμανίας και στην τραγωδία του 20^ου αιώνα με το θρίαμβο του Χιτλερισμού και τη Shoah, την καταστροφή των Εβραίων. Ο  Müller υπενθυμίζει ότι η Γερμανία γνώρισε την πρώτη μεγάλη κοινωνική επανάσταση των Νέων Καιρών, τον πόλεμο των Χωρικών, που πνίγηκε στο αίμα τον 16^ο αιώνα. Τον επόμενο αιώνα ο Τριακονταετής πόλεμος έπνιξε μέσα στις βαρβαρότητες και τα δεινά τη κάθε λαϊκή διάσταση και προοπτική. Ακολούθησαν αιώνες στασιμότητας και παρακμής όλων των κοινωνικών δυνάμεων μέχρι να εμφανιστεί και να χαθεί ξανά η ιστορική ευκαιρία με την αστική επανάσταση του 1848 την οποία πρόδωσε η ίδια η γερμανική αστική τάξη.

Τελικά ο κοινωνικός μετασχηματισμός της σύγχρονης βιομηχανικής καπιταλιστικής Γερμανίας έγινε «από τα πάνω» από τον Μπίσμαρκ, «με σίδερο και αίμα», αφήνοντας όλα τα γνωστά σημάδια του μιλιταρισμού και του κρατικού αυταρχισμού που θα κορυφώσει ο Ναζισμός.

«Γι’ αυτούς τους λόγους» λέει ο H. Müller «η Γερμανία δεν έπλεξε έναν αυθεντικό δεσμό με την Ευρώπη και βρίσκεται ακόμη μετέωρη μεταξύ Ανατολής και Δύσης πάντα μέσα στο φόβο ότι δεν έχει την ιδιαίτερή της ταυτότητα. Από το φόβο έλλειψης της ταυτότητας γεννιέται η ενόρμηση του θανάτου, η επιθυμία και να εκμηδενίσεις και να εκμηδενιστείς…μπορεί να φανεί παράξενο αλλά υπάρχει μια αλλόκοτη, μια πλήρης συγγένεια ανάμεσα σε Εβραίους και Γερμανούς, ιδιαίτερα σε σχέση με τα προβλήματα της ταυτότητας. Και οι δύο λαοί δε νοιώθανε στο σπίτι τους στη Γερμανία και ζούσαν μια διάσταση αποξένωσης, Μέσα από τέτοιες ομοιότητες προκλήθηκε μια καταστροφική σύγκρουση».

Παιδιά της Αθήνας στην κατοχή. Από το φωτογραφικό αρχείο του Πολεμικού Μουσείου.

Είναι απαραίτητες μερικές διευκρινήσεις. Πρώτον η «καταστροφική σύγκρουση» ήταν μονόπλευρη, προήλθε αποκλειστικά από τους κόλπους της μιας, της κυρίαρχης αποξενωμένης εθνότητας. Οι Εβραίοι αντίθετα, έκαναν τα πάντα (και μάλιστα ό,τι δεν έπρεπε) για να την αποφύγουν. Δεύτερον, η συνάντηση λαών στρωμάτων ή ατόμων με κρίση ταυτότητας σε μια μεταβατική περίοδο της ιστορίας δεν συνεπάγεται αναπόφευκτα την σφαγή του ενός από τον άλλο. Απαιτούνται κι άλλοι όροι, κι άλλοι κρίσιμοι διαμεσολαβητές. Πάντως η παρατήρηση του Müller παραμένει σωστή εντοπίζοντας τη πιο αναγκαία (και μη ικανή) συνθήκη και την ιστορική της ρίζα.

Η κρίση ταυτότητας αποκορυφώθηκε στη Γερμανία μετά τη συντριβή των Κεντρικών Αυτοκρατοριών στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τους ταπεινωτικούς όρους της Συνθήκης των Βερσαλλιών, τη διεθνής οικονομική κρίση μ’ αποκορύφωμα το κραχ του 1929. Εκατομμύρια εξαθλιωμένοι μικροαστοί, παλαιοί πολεμιστές, μικρομαγαζάτορες, υπάλληλοι κ.λ.π. βλέπουν τις θυσίες τους να έχουν πάει χαμένες και να αδυνατούν να βρουν τη θέση τους στην κοινωνία, την ένταξή τους στην αλυσίδα της Συμβολικής Τάξης. Μέσα σ’ αυτήν τη κρίση συμβολικής ταύτισης συντελείται η συνάντηση με τον δημαγωγό που εύκολα τους πείθει ότι κάποιος «άλλος» τους έκλεψε τη θέση του κρίκου στη συμβολική αλυσίδα, παριστάνοντας ότι είναι ο «ίδιος». Κι αυτός ο αποδιοπομπαίος άλλος, βεβαίως, είναι ο Εβραίος.

Στην πραγματικότητα ο Εβραίος ποτέ δεν «αφομοιώθηκε» επαρκώς στην αλυσίδα κι αντιμετώπιζε ένα ανάλογο πρόβλημα. Η επέκταση του γερμανικού κεφαλαίου προς Ανατολάς αποσάθρωνε τις προϋπάρχουσες προαστικές αγροτικές δομές μαζί και το Shtetl, το εβραϊκό αγροτικό γκέτο. Κατά κύματα οι Εβραίοι της Μεσευρώπης εγκατέλειπαν την αγροτική ενδοχώρα κι απασχόληση και συνέρρεαν στις μεγάλες πόλεις της Αυστροουγγαρίας και της Γερμανίας αναζητώντας θέση, κυρίως, στα «ελεύθερα επαγγέλματα», τη διανόηση, την κρατική υπαλληλία. Η απόπειρα ενσωμάτωσης σε κομβικά σημεία του βιομηχανικού και τραπεζικού κεφαλαίου ή ακόμα σε καίριες βαθμίδες της κρατικής ιεραρχίας και του Πανεπιστημιακού κατεστημένου, συναντούσε την έντονη αντίδραση και τον αποκλεισμό από τις κυρίαρχες τάξεις της κυρίαρχης εθνότητας. Η νέο-διαμορφούμενη μικρή και μεσαία εβραϊκή αστική τάξη προσπαθούσε να προσαρμοστεί στα κενά που άφηναν τα στενά πλαίσια, ενώ ο αναδυόμενος αντισημιτισμός έντεχνα μετακυλούσε το μίσος απέναντι στους Εβραίους νεόπλουτους προς τα «κάτω», κάνοντας όπως έγραφε ο Τρότσκυ, τη μικροαστική φαντασία να ταυτίζει τον πλούσιο εβραίο τραπεζίτη με τον Πολωνόεβραίο χασσίδ με το καφτάνι, που δεν είχε πεντάρα τσακιστή στην τσέπη.

Η προώθηση του καπιταλισμού, που ήδη έμπαινε διεθνώς στη ιστορική του παρακμή, στην Yiddishland έδωσε στους παραδοσιακούς Dybbuk νέες διφορούμενες μορφές-εκείνες με τις οποίες θα οδηγηθούν στους θαλάμους αερίων.

Την αθλιότητα της «προωθημένης» κι αποτυχημένης «αφομοίωσης» του εβραϊσμού στο γερμανισμό στη προ-χιτλερική περίοδο και τη συνολική τραγικότητα της θέσης των Εβραίων σαν καθρέφτη της θέσης της ανθρωπότητας, την έδειξε απαράμιλλα ο Frantz Kafka, ο προφήτης της επερχόμενης Shoah.

Στο περίφημο Γράμμα στον Πατέρα του αλλά και στο συνολικό του έργο, ρίχνει αμείλικτο φως στην άθλια αυτή κατάσταση του εβραίου Dybbuk, που ζει μεταξύ δύο κόσμων, του παλιού αγροτικού γκέτο, στο οποίο δεν μπορεί να επιστρέψει, και του νέου αστικού περιβάλλοντος στο οποίο δεν μπορεί να αφομοιωθεί. Είναι-έλεγε ο Kafka-σαν ένα αγρίμι που τα πίσω πόδια του είναι κολλημένα στο παρελθόν ενώ τα μπροστινά παραμένουν στον αέρα, αδυνατώντας ν’ ακουμπήσουν στο νέο έδαφος. Υπάρχει μια ασαφής πιστότητα στην παράδοση και μία ασαφής επιδοκιμασία της ρήξης μαζί της «κι ό,τι πιο εξοργιστικό υπάρχει είναι αυτή η ασάφεια».

Ο Dybbuk της μεγαλούπολης προσπαθεί απεγνωσμένα, όπως ο κ. Κ. στον Καφκικό «Πύργο», να γίνει όμοιος στον Gerstäcker και στον Laseman μάταια. Είναι πάντα υπεράριθμος στην αλυσίδα.

Εκείνο που δεν βλέπει η πλειοψηφία, τόσο των Εβραίων όσο και των μη Εβραίων-θυμάτων της φασιστικής δημαγωγίας, είναι το γεγονός ότι δεν φταίει ο ένας που δεν βρίσκει ο άλλος τη θέση του κρίκου στην αλυσίδα αλλά ότι η ίδια η αλυσίδα έχει πια παρασκουριάσει και φτύνει τους κρίκους της. Ότι μόνη λύση και για τους δυο, είναι η συντριβή της αλυσίδας κι η καθολική μεταμόρφωση του κόσμου σ’ έναν κόσμο χωρίς αλυσίδες.

Από τη μεριά τους οι ιδεολόγοι του Ναζισμού το είχαν καταλάβει, με τον δικό τους ζωώδη τρόπο. Γι’ αυτό και το Mein Kampf ταυτίζει τον «αγώνα κόντρα στην εβραϊκή πανούκλα» με εκείνον ενάντια «στον δηλητηριαστή της γερμανοσύνης Παγκόσμιο Ιουδαίο Καρλ Μαρξ». Είναι τυχαίο ότι η οριστική απόφαση για την «Τελική Λύση» πάρθηκε ταυτόχρονα με εκείνη της εξαπόλυσης της επιχείρησης Μπαρμπαρόσα ενάντια στη Σοβιετική Ένωση, «το προπύργιο του Εβραιομπολσεβικισμού»;

Η κρίση ταυτότητας, η κρίση ένταξης στον κόσμο μπορούσε να λυθεί μόνο ως συμμετοχή σ’ έναν αλλαγμένο κόσμο. Μια τέτοιου είδους νέα ένταξη είναι με τη σειρά της αδύνατη όταν δεν υπάρχει ευαισθησία απέναντι στην κρίση ταυτότητας και το τι αυτή αντιπροσωπεύει ιστορικά. Κι απ’ τη μεριά της Σοσιαλδημοκρατίας και του σταλινισμού της εποχής υπήρξε μόνο αναισθησία κι εγκατάλειψη του εδάφους στη φαιά πανούκλα.

Πώς τα κατάφεραν οι φασίστες δημαγωγοί να κερδίσουν και να κινήσουν μάζες εκατομμυρίων;

Θα ήταν λάθος να θεωρηθεί αυτό που ο Ράϊχ ονόμασε «η μαζική ψυχολογία του φασισμού» απλώς σαν μια μορφή «ψευδούς συνείδησης» όπως τη βλέπει ένα ρεύμα σκέψης που (κακώς) ονομάστηκε εγελιανο-μαρξιστικό, με κύριο σημείο αναφοράς τον G. Lucacs της πρώτης περιόδου, εκείνης του έργου του «Ιστορία και Ταξική Συνείδηση». Παρόλο που υπάρχει ένα ορθολογικό στοιχείο σ’ αυτήν την αντίληψη (ο αντισημιτισμός αντανακλά συγκεκριμένες ιστορικές κοινωνικές σχέσεις και παίρνει ιστορικά καθοριζόμενες ιδεολογικές μορφές) δεν μπορεί, με κανέναν τρόπο, να καλύψει την τρομερή έκταση και το βάθος του ανορθολογισμού που εξερράγη με τη φασιστική θηριωδία.

Εξίσου, αν όχι περισσότερο, αποτυχημένες είναι και οι διάφορες ψυχολογίζουσες ερμηνείες που είτε ανάγουν τη φασιστική συμπεριφορά σε «αδυναμία του Εγώ» (στο πλαίσιο της όλης οπτικής της Ego Psychology) είτε πάλι σε «παράκαμψη του Εγώ» και άμεση χειραγώγηση του ασυνειδήτου από μηχανισμούς του «Υπερεγώ» (ερμηνεία στα πλαίσια της Σχολής της Φραγκφούρτης). Και οι δύο απόψεις υποβαθμίζουν ή κι εξαφανίζουν το δασώδες πεδίο που άνοιξε για πρώτη φορά η μεγάλη ανακάλυψη του Freud. Η Ego Psychology συρρικνώνει το έργο της στην επιδίωξη της αναστήλωσης του «Εγώ» στη βάση των δεδομένων προδιαγραφών του εγωκεντρικού αστικού κατεστημένου. Η φραγκφουρτιανή άποψη, πολύ πιο εκλεπτυσμένη, θεωρεί ότι αντικείμενο της ψυχανάλυσης ήταν ο φιλελεύθερος αστός ως άτομο, δεν υπήρχε πριν απ’ αυτόν κα δεν υπάρχει μετά την εκτόπισή του από τον «μαζάνθρωπο» της σύγχρονης «διοικητικής, ολοκληρωτικής» κοινωνίας της χειραγώγησης.

Καθόλου τυχαία ο Φραντς Κάφκα είχε μιαν εντελώς αντίθετη αντίληψη, που την εκφράζει στο γράμμα του στον Φραντς Βέρφελ, τον Δεκέμβριο του 1922:

«Δεν είναι κάποια ευχαρίστηση ν’ ασχολείται κανείς με την ψυχανάλυση κι εγώ κρατιέμαι όσο το δυνατόν πιο μακριά αλλά υπάρχει όσο τουλάχιστον αυτή εδώ η γενεά. Από πάντα, μαζί με τις οδύνες του και τις χαρές του, ο ιουδαϊσμός παράγει σχεδόν ταυτόχρονα μ’ αυτές και το σχετικό σχολιασμό του Ρασί, το ίδιο και τώρα».

Μ’ άλλα λόγια παρά τη δηλωμένη δυσφορία του ο Κάφκα ανεβάζει τον Ζίγκμουντ (ή Σλόμο) Φρόυντ στη θέση που είχε στο μεσαίωνα ο Σλόμο Ιτσχακί ή Ραμπάν σελ Γισραέλ, γνωστότερος από το ακρωνύμιο Ρα-σί (1040 ή 1028-1115), ο σοφότατος ερμηνευτής της Βίβλου και του Ταλμούδ. Αιώνες μετά την ταφή του στο νεκροταφείο της Πράγας, όταν μια νέα γενιά με τα δικά της τρομακτικά βάσανα και τις αστραπιαίες χαρές της θα έρθει στο φως-η γενιά που θα γνωρίσει πογκρόμ αλλά και την πρώτη λάμψη του 1905, την έφοδο στον ουρανό το 1917 αλλά και το ζόφο της Shoah, θα γεννηθούν μαζί κι οι ερμηνευτές. Ανάμεσά τους, τον ίδιο καιρό, που ο Άνσκυ, ο γιος της Άννας, συναντάει παντού τον Dybbuk, θα έχει ήδη ανοίξει το δρόμο του ο γιός της Άννας-Δεβώρας με το γερμανικό όνομα της Χαράς-Freud-θα έχει δείξει πως «το Εγώ δεν είναι αφέντης στο σπίτι του» και θα έχει κινήσει τα νερά του Αχέροντα contra superos…

Μπορεί η ψυχανάλυση να φωτίσει την τραγωδία του αιώνα;

Σίγουρα η μονόπλευρη χρήση της ή, ορθότερα, η ad nauseam κατάχρηση στην οποία μας συνήθισαν οι επίγονοι κάθε σχολής και αίρεσης, δεν θα το κατορθώσει ποτέ.

Από την άλλη, η ίδια η νέα εν τω γεννάσθαι επιστήμη είναι σάρκα από τη σάρκα της ίδιας της ιστορικής τραγωδίας, η αυτο-αντανάκλασή της. Χωρίς την ψυχανάλυση, οποιαδήποτε ιστορική-υλιστική ερμηνεία θα είναι περιορισμένη και τελικά ανι-ιστορική, μηχανιστική, μη υλιστική. Ποιός μπορεί να στερήσει τη Shoah από τον Rashi της;

Όλα όσα έχουν προαναφερθεί για την κρίση ταυτότητας και το ρόλο της στη γένεση του αντισημιτισμού και του φασισμού εκφυλίζονται σε Ego Psychology αν δεν εντάσσονται στη γενικότερη προβληματική του Φρόυντ, και παραπέρα, με την αποσαφήνιση κι ανάπτυξη που έφερε στη διάρκεια της «επιστροφής στον Φρόυντ», ο Jacques Lacan (ιδιαίτερα με τη μορφογένεση του Εγώ στο στάδιο του Καθρέφτη, το σχήμα L και, conditio sine qua non, τη διάκριση ανάμεσα σε υποκείμενο του Ασυνειδήτου και Εγώ).

Εντελώς συνοπτικά, σύμφωνα με τη λακανική ψυχαναλυτική προσέγγιση, το υποκείμενο αναδύεται ως επίπτωση σημαίνοντος του Συμβολικού, του γλωσσικού σύμπαντος, της συμβολικής τάξης του Άλλου και εντάσσεται σε αυτήν την τάξη, όπου «αντιπροσωπεύει ένα σημαίνον για ένα άλλο σημαίνον», έχοντας ήδη αλλοτριωθεί εν τη γενέσει του. Η σκοτεινή περιοχή αλληλοεπικάλυψης υποκειμένου και Άλλου είναι το ασυνείδητο.

Το υποκείμενο του ασυνειδήτου βρίσκει τον εαυτό του ως εαυτό, ως Εγώ, «εις άλλον τόπον», μέσω της επένδυσης και εσωτερίκευσης της κατοπτρικής εικόνας του ομοίου του μικρού άλλου μέσα από μια δυναμική που επι-καθορίζεται από τον μεγάλο Άλλο, την ισχύουσα Συμβολική τάξη πραγμάτων.

Τα παραπάνω συνοψίζονται κατ’ αρχήν στο σχήμα L του Lacan.

Το υποκείμενο Υ συλλαμβάνει τον εαυτό του μόνο μέσω του άλλου ομοίου ά όπως αυτό κατοπτρίζεται μέσω του εικονικο-φαντασιακού άξονα ά-α, εσωτερικεύεται και μορφοποιείται σαν Εγώ α. Τα ανύσματα Α-Υ (συμβολικός άξονας Α-Υ) και Α-α, δείχνουν τον καθοριστικό ρόλο του Συμβολικού του μεγάλου Άλλου στην ενεργοποίηση του υποκειμένου και σ’ ό,τι συντελείται μέσα σ’ αυτό που μορφοποιείται σαν Εγώ. 

Από το καραβόσκοινο που ρίχνει ο Lacan στο πηγάδι αρπαζόμαστε από μερικούς βασικούς κόμπους: α) το Υποκείμενο δεν ταυτίζεται με το Εγώ που μορφοποιείται σε δεύτερο χρόνο, β) το Υποκείμενο συλλαμβάνει τον εαυτό του σαν Ταυτότητα μόνο μέσω των άλλων ομοίων του, που ο αντικατοπτρισμός τους μορφοποιεί, ως εικονο-φαντασιακή κατασκευή, το Εγώ, γ) στην όλη διαδικασία καθοριστικό ρόλο παίζει ο Άλλος, το Συμβολικό κατά τον Lacan του Σεμιναρίου ΙΙ, το κοινωνικό είναι για μας.

Αντίθετα απ’ ότι λέει η κυρίαρχη ιδεολογία, το εγώ δεν είναι πρωταρχικό. Δεν είναι ενδο-γενές. Το εγώ είναι έξω-δευτερο-αλλογενές και συνεπώς το ίδιο συμβαίνει και με την κρίση του, την περίφημη κρίση ταυτότητας για την οποία γίνεται λόγος.

Για τον σχηματισμό και τη συνεχή τροφοδότηση του Εγώ και του ναρκισσισμού του υπεύθυνη είναι η εισχώρηση της εικόνας του άλλου. Μέσα απ’ αυτήν γίνεται η ταύτιση του εαυτού με τον όμοιο και ο αποκλεισμός ταυτόχρονα από τον άλλο. Το Εγώ ως διαχωριστική μεμβράνη αποκλείει τον άλλο γιατί πρώτα-πρώτα μπορεί να με αποστερήσει από ένα τρίτο, κοινά διεκδικούμενο αγαθό. Εδώ βρίσκεται η σπερματική μορφή της επιθετικότητας. Για αυτό και ο Lacan ονόμασε αυτή τη συσσωρευμένη γνώση, την εισχώρηση/αποκλεισμό της εικόνας του άλλου, «παρανοϊκή γνώση».

Τί συμβαίνει όμως όταν ο άλλος-αποστερητής δεν σε αποστερεί μόνο από το ένα ή το άλλο αγαθό αλλά παρουσιάζεται το είδωλό του να απειλεί να σαρώσει το ύψιστο: το ίδιο το εγώ, την ταυτοπροσωπία, τη διάκριση από τον άλλο; Τί γίνεται με τον άλλο όμοιο που συγχέει ακόμα και τα όρια του άλλου και του όμοιου και εμφανίζεται ως Αλλόμοιος, για να δανειστούμε την καίρια ελληνική λέξη από τον Γιώργο Βέλτσο; Πού ο τρόπος ύπαρξης του είναι η διαπίδυση μέσα ή έξω από μεμβράνες, η παρουσία μεταξύ δύο κόσμων, tvishn tsvey veltn;

Η απειλή που εμφανίζεται εδώ είναι η κατακρήμνιση, η παλινδρόμηση στην προ-εγωτική κατάσταση του corps morcolé, του τεμαχισμένου σώματος. Κι η βίαιη αντίδραση ξεπερνάει κάθε προηγούμενο επιθετικότητας, καθώς η κατάσταση του τεμαχισμένου σώματος εκσφενδονίζεται πίσω από τον αλλόμοιο που το είδωλό του είναι υποτίθεται υπεύθυνο για την απειλητική επανεμφάνισή της.

Η ορμή εδώ παίρνει όλους τους χαρακτήρες αυτού που ο Freud ή και στη συνέχεια ο Lacan ονόμασαν ενόρμηση θανάτου: όχι απλώς μια κίνηση παλινδρόμησης πίσω στην κατάσταση της γενικής αταξίας και ισορροπίας της νεκρής ανόργανης ύλης αλλά πρώτα και κύρια κίνηση, να γίνουν τα πάντα tabula rasa και νέα αφετηρία. Καταστροφή των πάντων ως προϋπόθεση για την δημιουργία ενός κόσμου χωρίς μιάσματα.

Μ’ αυτήν την έννοια ο W. Benjamin μίλαγε για το φασισμό σαν «αισθητικοποίηση της πολιτικής». Δεν αναφερόταν μόνο στις παράτες της Νυρεμβέργης αλλά και στη συνολική δαιμονική άποψη της ex nihilo δημιουργίας ενός φυλετικά «καθαρού» κόσμου, σύμφωνα μ’ όλους τους κανόνες υγιεινής που προβλέπουν τα SS και η χρήση του Zyclon B κατά των παρασίτων, μ’ όλο το φθόνο του θρεμμένου με Kitsch μικροαστού απέναντι στην υψηλή κουλτούρα, μ’ όλη τη μοχθηρία των ratés και των ατάλαντων απέναντι στο πνεύμα.

Ο Lacan παρομοίασε το σχήμα L μ’ ένα ηλεκτρικό κύκλωμα, με μια τριαδική λυχνία, μια λυχνία δηλαδή με κάθοδο, άνοδο και μια εγκάρσια οδό, τοποθετημένη στο σημείο τομής του συμβολικού άξονα Α-Υ και του εικονο-φαντασιακού ά-α. Αν η εγκάρσια οδός είναι πολωμένη θετικά τα ηλεκτρόνια θα κινούνται από την κάθοδο στην άνοδο και το ρεύμα θα περνάει. Αντίθετα αν πολωθεί αρνητικά, το ρεύμα διακόπτεται. Αυτό που θέλει να δείξει εδώ ο Lacan είναι η δυνατότητα που έχει η εικονοφαντασιακή, κατοπτρική, ειδωλική σχέση του άλλου και του κατασκευαζόμενου Εγώ να κόψει το όλο σύστημα.

Κάτι τέτοιο συμβαίνει και στην περίπτωση του υπό διαμόρφωση αντισημίτη Ναζί. Η όλη διαλεκτική της αναγνώρισης του άλλου από το υποκείμενο εμπλέκεται κάτω από την επίδραση μιας σημαίνουσας τάξης ενός κόσμου που καταρρέει, οπότε ο ίδιος άξονας του άλλου όμοιου και του Εγώ, «πολωμένος αρνητικά» κατά διαστήματα, διακόπτει στη διάρκειά τους το ρεύμα και την όλη λειτουργία του κυκλώματος.

Το τρεμάμενο, διαλείπον Εγώ, που κάθε τόσο βλέπει ν’ ανοίγει εμπρός του η καταπακτή του αρχέγονου χάους, βρίσκεται διαρκώς υπό κατάρρευση-από την οποία «διασώζεται», καθώς ενώνεται ομαδικά, μ’ άλλα όμοιά του, προς τα έξω σ’ ένα ιδεώδες-του-Εγώ, τον Führer (ή τον Duce ή τον εθνικό κυβερνήτη) που διαρκώς τον υποστυλώνει φουσκώνοντάς τον με την πεφυσιωμένη εικόνα ενός ναρκισσιστικού, παντοδύναμου, φυλετικά «καθαρού», άρειου Εγώ.

Το αλλοτριωμένο υποκείμενο, μέσα στην ιστορία, την προσδιορισμένη και προσδιορίζουσα σημαίνουσα τάξη της εποχής, δυσκολεύεται ακόμα και αδυνατεί να βρει τον εαυτό του. Έτσι ωθείται και ωθεί την εμφάνιση ενός Λόγου του Αυθέντη, που έχει τα χαρακτηριστικά του προαστικού Αυθέντη, του «φωτισμένου» και «φιλολαϊκού» δεσπότη πριν από την κυριαρχία του σύγχρονου παρακμασμένου, κλυδωνιζόμενου από την κρίση καπιταλισμού.

Ο Αυθέντης θα προσφέρει τα αγαθά που στερείται ο εκστασιαζόμενος οπαδός του. Πάνω απ’ όλα θα δώσει μια (εφήμερη και πλαστή) λύση στην κρίση της συμβολικής και εικονικής-ειδωλικής του ταυτότητας. Το αποτέλεσμα του λόγου του Αυθέντη θα είναι η δημιουργία του φαντασιωτικού «μικρού αντικειμένου α»,αιτίας και αντικειμένου της επιθυμίας του αποστερημένου μικροαστού.

Ο  Lacan μιλάει, και μάλιστα σε άμεση αναφορά στο Ναζισμό και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, για την «προσφορά σε σκοτεινούς θεούς ενός αντικειμένου θυσίας σα μια τερατώδη αλλά σχεδόν ακατανίκητη σαγήνη… Η θυσία σημαίνει ότι μέσα στο αντικείμενο των επιθυμιών μας προσπαθούμε να βρούμε την μαρτυρία της επιθυμίας αυτού του Άλλου που ονομάζω εδώ ο σκοτεινός Θεός».

Παρά τη γοητεία της σκέψης, δεν θ’ ακολουθήσουμε εδώ τον Lacan για διάφορους ιστορικοφιλοσοφικούς και αναλυτικούς λόγους. Περιοριζόμαστε τώρα στη βασική ένσταση: σ’ όλη τη μετά τη Shoah και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο περίοδο υπάρχει μια υπερτροφική φιλολογία περί «θυσίας» και περί «ολοκαυτώματος» όπως επικράτησε να ονομάζεται, κακώς κάκιστα, η Shoah. Τα ίδια σημαίνοντα χρησιμοποιεί και ο Lacan.

Από πού κι ως πού η γραφειοκρατικά οργανωμένη κι εκτελεσμένη πρωτοφανής γενοκτονία ήταν κάποια τελετουργία θυσίας, κάποιο ιερό «Ολοκαύτωμα» με τους Εβραίους στη θέση των αγίων σφαγίων και τον Ρούντολφ Ες, τον Άϊχμαν και τα Ες-Ες στη θέση των μεγάλων Αρχιερέων και Λευϊτών;

Τί πιο ακριβές για να ονομάσεις το έγκλημα Shoah, που στα Εβραϊκά σημαίνει «καταστροφή»;

Ποιός ο ρόλος των σημαινόντων όπως «ολοκαύτωμα» ή και νύχτα των Κρυστάλλων» (η φράση είναι ένα απαίσιο αντισημιτικό αστείο του τότε Ναζί Υπουργού Οικονομικών), έξω από το να συμμετέχουν στη γιγάντια απώθηση από τον μεταπολεμικό κόσμο της ενοχής γι’ αυτό που συνέβη στο Άουσβιτς, στο Μπούχενβαλντ, στην Τρεμπλίνκα, το Μαουτχάουζεν κι άλλα τέτοια μνημεία του «ινδοευρωπαϊκού πολιτισμού»;

4. Η αρχέγονη σκηνή (Urzene) των μοντέρνων καιρών

Η Shoah δεν βγήκε μέσα από τη «γερμανική ψυχή» αλλά από την Ιστορία.

Αυτό που συνήθως ονομάζουμε «ψυχική ζωή» είναι ο λαβύρινθος που η ίδια η ιστορία σκάβει μέσα της, μέσα σε κάθε γενιά, μέσα σε κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Είναι η εσωτερίκευση της διαλεκτικής του Καθολικού και του Ατομικού.

Η Shoah δεν προέκυψε καν, αποκλειστικά, μέσα από την γερμανική ιστορία. Φυσικά οι ιδιορρυθμίες της γερμανικής κοινωνικής ανάπτυξης παίζουν ουσιαστικό ρόλο αλλά κι οι ίδιες ήταν «ένας πρωτότυπος συνδυασμός των βασικών χαρακτηριστικών της παγκόσμιας [ιστορικής] διαδικασίας (Λ. Τρότσκυ). 

Η Shoah δεν είναι γραμμική προέκταση του παρελθόντος, αιώνων αντισημιτισμού. Είναι μη συγκρίσιμη τομή του ιστορικού συνεχούς. Δεν έπεσε όμως από τον ουρανό ούτε πετάχτηκε από την κόλαση. Είναι αναπόσπαστα δεμένη με την όλη διαδικασία που οδήγησε σ’ αυτή. Υπάρχει μια ατσάλινη λογική της ιστορικής ανάπτυξης που οδηγεί στο απερίγραπτο έγκλημα χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το τελευταίο ήταν μοιραίο, προκαθορισμένο, αναπόφευκτο. Η ανάπτυξη κι η λογική μπορούσαν κι έπρεπε σε πολλά σημεία να ανακοπούν πρώτα-πρώτα με τις νέες επαναστατικές τομές στην Ιστορία που αναμένονταν μετά το 1917 στη Γερμανία και στην Ευρωπαϊκή Δύση, που δεν ήρθαν ποτέ. Αλλά ακόμα και στην περίοδο 1930-1933, το KPD και το SPD θα μπορούσαν να φράξουν το δρόμο στη φρίκη αν στη θέση της εγκληματικής πολιτικής που ακολουθούσαν αντιπαρέθεταν το εργατικό αντιφασιστικό Ενιαίο Μέτωπο.

Δυνατότητες υπήρχαν και χάθηκαν. Τίποτα δεν ήταν αναπόφευκτο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι κάτι απαίσιο δεν κυοφορούνταν στο λεγόμενο Μοντέρνο Κόσμο επί αιώνες για ν’ αφεθεί να γεννηθεί στον 20^ο αιώνα και να τον ρημάξει.

Είναι τυχαίο ότι αυτό που ξέσπασε στο λυκόφως της Δύσης τον 20^ο αιώνα είχε ήδη διαφανεί στην αυγή του 15^ου αιώνα;

Οι Μοντέρνοι Καιροί δεν άρχισαν μόνο μετά την ανακάλυψη/κατάκτηση του «Νέου Κόσμου» και την ορμητική ανάπτυξη των επιστημών, των τεχνών και του καπιταλισμού. Η γενέθλια πράξη του σημαδεύτηκε από την μαζική εκδίωξη της πλειοψηφίας των Σεφαραντίμ Εβραίων από την Ισπανία του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας και τον βίαιο εκχριστιανισμό των υπολοίπων, που σχημάτισαν τον απαλλοτριωμένο από την ταυτότητά του τραγικό πληθυσμό των Conversos, γνωστότερων ως Marranos (κατά μια ερμηνεία, από την καστιλιάνικη λέξη Marrano=γουρούνι, το ζώο που το κρέας του είναι απαγορευμένη τροφή για τους Εβραίους).

Ο Ιταλός φιλόσοφος Franco Ottolenghi τονίζει ορθότατα, ότι δεν πρόκειται για περιφερειακό φαινόμενο στη γένεση της Modernité, κι ότι πρέπει να ξαναθυμηθούμε την «αρχέγονη σκηνή», με τη φροϋδική έννοια της Urzene, αυτών που την έσπειραν.

Όπως διευκρίνιζε ο Φρόυντ στον «Άνθρωπο με τους Λύκους» το 1914, η αρχέγονη σκηνή σεξουαλικού έρωτα ανάμεσα στους γονείς ενεργοποιείται στη μνήμη του παιδιού «εκ των υστέρων». Εκ των υστέρων, μετά όσα συνέβησαν στο Λυκόφως μπορούμε να καταλάβουμε την Αυγή, τη σκηνή που διαδραματίστηκε στον κοιτώνα όπου σπάρθηκε ο Μοντέρνος Άνθρωπος της αστικής εποχής.

Ήταν την περίοδο της Ισπανικής Reconquista, η ιστορική στιγμή που έγινε η μεταστροφή του προαστικού θεολογικού αντι-ιουδαϊσμού στο σύγχρονο ρατσιστικό αντισημιτισμό με τη θέσπιση των πρώτων Estatutos de limbieza de sangre (Κανόνες καθαρότητας αίματος), το 1449, μετά από τη δίκη των Marranos του Toledo.

Πατώντας σ’ αυτή τη βάση του «γενεαλογικού» αποκλεισμού των Εβραίων, στη βάση του «αίματος» και της «καθαρότητας» η raza, όπως σημειώνει ο Balibaz, ξεκίνησε την εξόρμησή της για την κατάκτηση του «Νέου Κόσμου»-μέσα από τη γενοκτονία των αυτόχθονων πληθυσμών και των προκολομβιανών πολιτισμών του Δυτικού Ημισφαιρίου.

Η γενοκτονία δεν ήταν «έκτροπο» αλλά κανόνας, κλασική οδός της πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου-από την εξόντωση των ερυθρόδερμων της Β. Αμερικής ή των Αυτοχθόνων της Αυστραλίας έως τη γενοκτονία των Αρμενίων και τις τραγωδίες των Βαλκανίων.

Ο Μοντέρνος Άνθρωπος από τη μια εκμηδένιζε αποστάσεις κι εμπόδια κι ανοίγονταν στον κόσμο και το σύμπαν ως Homo Copernicanus κι από την άλλη όρθωνε νέα γιγάντια τείχη ανάμεσα στους ανθρώπους στη βάση της «τάξης» και του «αίματος».

Μια νέα κοινωνία που έβαζε στο κέντρο το Εγώ και την Ταυτότητα καταδίκαζε εξ αρχής τους Ευρωπαϊκούς πληθυσμούς των Marranos στην κρίση ταυτότητας.

Ο Marrano ήταν ένας Dybbuk πριν την ώρα του. Οι Εβραίοι εκείνοι που εξορίστηκαν από την Ισπανία πρώτα-πρώτα τον θεωρούσαν αποστάτη. Οι Χριστιανοί τον υποπτεύονταν σαν κρυφό-Εβραίο. Βαλλόμενος από παντού, αναζητούσε την ταυτότητά του με αγωνία, άλλοτε τη χαμένη κι απαγορευμένη πίστη, άλλοτε τη νέα πίστη, άλλοτε την υπέρβαση κάθε θρησκευτικής πίστης μπαίνοντας στην πρώτη γραμμή του προτάγματος της Modernité.

Οι Marranos απλώθηκαν σαν βεντάλια στις πιο αντίθετες κατευθύνσεις, σημαδεύοντας την κουλτούρα της νέας Ευρώπης. Στο ένα άκρο μπορείς να βρεις ακόμη και άνθη του καθολικού μυστικισμού σαν την Τερέζα της Άβιλα, εγγονή Marrano. Στο άλλο άκρο βρίσκεται το υψηλότερο αναμφισβήτητα πνεύμα της εποχής, ο αποσυνάγωγος Εβραίος και ευλαβέστατος άθεος Μπαρούχ Σπινόζα, ο «Marrano του λόγου», όπως ονομάστηκε. Ενδιάμεσα υπάρχουν όλοι οι πιθανοί και απίθανοι συνδυασμοί.

Δεν είναι τυχαίο ότι αγαπημένη ηρωίδα των  Marranos ήταν η βασίλισσα Εσθήρ, που έσωσε στα Σούσα τους Εβραίους από τις μηχανορραφίες του Αμάν, γεγονός που εορτάζεται ως «Σουσάν Πουρίμ». Το όνομα Εσθήρ, Εστέρ εβραϊκά συνδέεται με τη λέξη Σέτερ=μυστικό, «…και ούχ υπέδειξεν Εσθήρ το γένος αυτής ουδέ την πατρίδα» (Εσθήρ,β΄10). Εξάλλου το Πουρίμ σαν γιορτή κατέλαβε στους Εβραίους τη θέση που είχε για τους χριστιανικούς πληθυσμούς η Αποκριά, ο Καρνάβαλος, η γιορτή της μάσκας, του Simulacrum.

Η αγωνία μπροστά στο κενό, που παίρνει τη θέση του αναγνωρισμένου σαν παντοδύναμου Εγώ, μπροστά στο Simulacrum που πίσω του ξεγλιστράει η όποια ταυτότητα, περνάει απ’ τους Marranos σ’ όλη τη δυτική πνευματικότητα. Ο S. Kierkegaard και τα ψευδώνυμά του ή ο F. Pesoa θα μπορούσαν να προσυπογράψουν τους παρακάτω στίχους του Marrano ποιητή Miguel de Barrios (1635-1701):

«Ποιός είμαι εγώ; Δεν ξέρω. Μέγα σφάλμα να μην γνωρίζει κάποιος τον εαυτό του!

Πώς θα μάθω ποιός είμαι; Όταν ξυπνήσω από τον εαυτό μου κι ονειρευτώ το ταραγμένο σχήμα της αβύσσου…».

Σκιαγραφείται εδώ και μία οδός πέρα από την κρίση ταυτότητας εντελώς αντίθετη από εκείνη που είδαμε ν’ ακολουθεί ο μικροαστός ναζί. Στον τελευταίο το καταρρέων Εγώ πεφυσιούται, η Αυτότητα απολυτοποιείται, η φανταστική φυλετική Ταυτότητα θεοποιείται. Αντίθετα ο πρώτος μας καλεί σε αφύπνιση από τη φενάκη του Εγώ και στην ανακάλυψη του Εαυτού ενώπιων της αβύσσου.

Χωρίς του δραματικούς τόνους του ποιητή αλλά καθόλου με μικρότερη εσωτερική ένταση, ίσα-ίσα αυτό ήταν που έψαχνε ο Σπινόζα σχεδιάζοντας μια ηθική με κέντρο όχι την Ταυτότητα αλλά την επανάκτηση της υπόστασης. Αυτή η επανάκτηση δεν μπορεί παρά να τεθεί με όρους μιας νέας συλλογικότητας, μιας νέας Κοινότητας χωρίς αποκλεισμούς, μιας αληθινής κοινοκτημοσύνης των υλικών και πνευματικών αγαθών.

5. Αποκλεισμός

Η διαδοχική ακολουθία αφομοίωση/εκδίωξη – εγκλεισμός/αφανισμός δεν είναι κάποιο φαταλιστικό, εξελικτικό, τελεολογικό σχήμα. Είναι οι αλληλένδετες μεταβατικές στιγμές της λογικής του αποκλεισμού μέσα στον καπιταλισμό.

Κάθε κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός αναλόγως  με το ποιός είναι ο κυρίαρχος τρόπος παραγωγής, σε ποιο στάδιο της ιστορικής του εξέλιξης αυτός βρίσκεται, πως συνδυάζεται με άλλες προγενέστερες βαθμίδες κοινωνικής εξέλιξης μέσα στον ίδιο σχηματισμό, ποιός ως εκ τούτου, είναι ο βαθμός ανισομέρειας της συνολικής κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής/πολιτισμικής οργάνωσης, ποιες οι εσωτερικές αντιφατικές του τάσεις κλπ αναπτύσσει τις δικές του χαρακτηριστικές μορφές αποκλεισμού. Μόνο μ’ αυτό το υλιστικό νήμα-κι όχι την τυπική διάκριση των ψυχοκοινωνιολόγων ανάμεσα σε ingroup και outgroup-μπορούμε να διεισδύσουμε στο φρικιαστικό λαβύρινθο του «μοντέρνου» αντισημιτισμού.

Η ύστατη υλική κοινωνική βάση που καθορίζει τη μορφή του κοινωνικού αποκλεισμού, όπως και κάθε σχέση κυρίαρχου/κυριαρχούμενου, είναι η «ιδιαίτερη οικονομική μορφή απομύζησης της απλήρωτης υπερ-εργασίας των άμεσων παραγωγών ανάλογα με την άμεση σχέση των ιδιοκτητών των όρων της παραγωγής με τους άμεσους παραγωγούς-μια σχέση που πάντα φυσικά αντιστοιχεί σ’ ένα ορισμένο στάδιο ανάπτυξης των μεθόδων εργασίας και συνεπώς της κοινωνικής παραγωγικότητας» (K. Marx, Capital, vol. III, Μόσχα 1988, σελ. 791).

Ο καπιταλισμός την περίοδο της ιστορικής του ανόδου σάρωσε τις παλιές φεουδαρχικές μορφές κοινωνικού αποκλεισμού που στέκονταν εμπόδιο στο δρόμο του. Συχνά έβγαλε και τους Εβραίους από τα γκέτο, τοποθετώντας τους στην πρώτη γραμμή της εμπορικής του επέκτασης. Την ίδια στιγμή όμως, κάτω από την επιφάνεια της νέας χειραφέτησης, ο αποκλεισμός έμπαινε στην καρδιά της παραγωγικής διαδικασίας, όπου η αλλοτρίωση του παραγωγού απολυτοποιούνταν.  Ο άμεσος παραγωγός αποκλείστηκε από τους όρους της παραγωγής, από την ίδια την παραγωγική διαδικασία, από το αποτέλεσμά της. Αυτή η άκρα αποξένωση καλύφθηκε με την αφηρημένη καθολικότητα των ίσων πολιτικών δικαιωμάτων «του ανθρώπου και του πολίτη».

Η Γαλλική Επανάσταση χειραφέτησε πολιτικά τους Εβραίους (που μετονομάστηκαν σε Français israélites, ισραηλίτες Γάλλους).

Πώς συμβιβάζονταν όμως η συγκρότηση του σύγχρονου κράτους-έθνους, ως απαραίτητο εφαλτήριο του Καπιταλισμού, της εθνικής ταυτότητας (που κάλυπτε τις ταξικές διαφορές) και του αλληλένδετου σύγχρονου αστικού εθνικισμού με την ορατή ύπαρξη διαφορετικών εθνικών, θρησκευτικών ή εθνοθρησκευτικών μειονοτήτων στο εσωτερικό του κράτους;

Σύμφωνα με τον Hegel, η πανουργία του Λόγου του Κράτους ήταν να διοχετεύσει όλες τις διαφορετικότητες στις υποδεέστερες εξω-κρατικές δομές της οικογένειας, της εκπαίδευσης, της κοινωνίας των ιδιωτών, διατηρώντας πάντα αλώβητη τη δικιά του συνοχή και ιδεατή ταυτότητα. Αυτήν ακριβώς την άποψη υποστήριξε με τα δικά του κατώτερα μέσα, εγελειανός επίγονος Bruno Bauer στο «Εβραϊκό ζήτημα» που έγινε στόχος οξύτατης πολεμικής από την μεριά του Κ. Μαρξ. Η πολεμική παρεξηγήθηκε ή και συκοφαντήθηκε σαν «αντισημιτική»-πράγμα που κανένας σοβαρός μελετητής δεν μπορεί σήμερα να δεχθεί. Η ουσία της κριτικής του Μαρξ βρίσκεται στο γεγονός ότι αναποδογυρίζει υλιστικά την αντίληψη του Hegel για τη σχέση κράτους-κοινωνίας των ιδιωτών, τονίζει την πρωταρχικότητα της δεύτερης κι ως εκ τούτου τη σχετικότητα των πολιτικών δικαιωμάτων. Φυσικά και υποστηρίζει την πολιτική χειραφέτηση των Εβραίων αλλά ορθότατα επισημαίνει ότι αυτή δεν αρκεί κι ότι τελικά θα ακυρωθεί αν δεν υπάρξει καθολική κοινωνική χειραφέτηση.

Και πράγματι όταν οι αντιφάσεις στα θεμέλια της κοινωνίας των ιδιωτών φτάνουν σ’ ένα ορισμένο σημείο ιστορικής ωρίμανσης κι οξύτητας, τα πολιτικά δικαιώματα συρρικνώνονται, φαλκιδεύονται, ακυρώνονται και την αστική δημοκρατία διαδέχονται τα αυταρχικά βοναπαρτιστικά και φασιστικά καθεστώτα του αιώνα μας, με σύνοδο σημείο τον απροκάλυπτο αντισημιτισμό στη βαρβαρότερη μορφή του.

«Της εποχή της ανόδου του, ο καπιταλισμός έβγαλε τον εβραϊκό λαό απ’ το γκέτο και τον χρησιμοποίησε ως εργαλείο της εμπορικής του επέκτασης. Σήμερα η παρακμάζουσα καπιταλιστική κοινωνία κινείται να εκθλίψει απ’ όλους τους πόρους της τον εβραϊκό λαό» έγραφε ο Τρότσκυ την παραμονή της Shoah.

Ακριβώς η ιστορική εμπειρία της καπιταλιστικής παρακμής και του φασισμού έκανε τον Τρότσκυ στα τελευταία χρόνια της ζωής του να κριτικάρει την παραδοσιακή στρατηγική του «αφομοιωτισμού» που υποστήριζαν οι προοδευτικοί κύκλοι από τη Γαλλική επανάσταση κι εδώ. Σε μια συνέντευξη του τον Φεβρουάριο του 1934, αρνείται όχι μόνο ότι είναι οπαδός της αφομοίωσης των Εβραίων αλλά κι ότι έχει οποιοδήποτε νόημα ο όρος «αφομοίωση». Ταυτόχρονα παραμένει αμετακίνητος στη ριζική του αντίθεση σε κάθε μορφής εβραϊκής αυτό-απομόνωσης, συμπεριλαμβανομένου και του πολιτικού Σιωνισμού.

Η «αφομοίωση» φούντωσε σαν στρατηγική επιβίωσης την περίοδο μετά το 1789 για να δεχθεί το πρώτο μεγάλο πλήγμα με την υπόθεση Ντρέιφους και το μοιραίο πλήγμα με τον Χίτλερ.

Δεν ήταν κάποια καινούργια στρατηγική. Χρησιμοποιήθηκε κατά καιρούς σε διάστημα χιλιετηρίδων. Συνήθως ήταν οι πλουσιότερες, προνομιούχες εβραϊκές ελίτ που επιχειρούσαν την ενσωμάτωση τους στους κόλπους της εκάστοτε άρχουσας τάξης. Από την άλλη μεριά υπήρχε και μια «κίνηση αφομοίωσης από τα κάτω» των φτωχότερων εβραϊκών στρωμάτων με τους άλλους μη εβραίους καταπιεσμένους. Στη δεύτερη περίπτωση δεν πρόκειται τόσο για «αφομοίωση» μέσα σ’ ένα δεδομένο πλαίσιο κοινής καταπίεσης, όσο συναδέλφωσης ενάντια σε κάθε καταπίεση.

Ο αφομοιωτισμός της ελίτ γέννησε τους Σαδδουκαίους και τον Ηρώδη, η συναδέλφωση των απόκληρων τροφοδότησε κάθε κίνημα χειραφέτησης, με πρωτοπόρες εβραϊκές φυσιογνωμίες.

Η αφομοίωση μπλοκάρεται από την ίδια την ταξική διάρθρωση της κοινωνίας, που λειτουργεί σαν ανασχετικό πλέγμα. Οι «αφομοιούμενοι» μόνο στα διάκενα του πλέγματος βρίσκουν θέση. Ποτέ η κυρίαρχη κοινωνική ομάδα της κυρίαρχης εθνικότητας δεν θα δεχθεί να παραχωρήσει θέσεις της σ’ ανταγωνιστές «αλλογενείς». Πάντα θα χρησιμοποιήσει το πλεονέκτημα της θέσης και της καταγωγής, για να αποκλείσει κάθε επικίνδυνο διεκδικητή.

Η ανταγωνιστική αυτή αντίθεση κορυφώνεται με τον Καπιταλισμό και το σύγχρονο Κράτος-Έθνος. Ο εθνικισμός ιδιαίτερα όταν έχει αφήσει πίσω του πια την αρχική προοδευτική-εθνικοπελευθερωτική του φάση, αναπτύσσει μια εθνικο-ρατσιστική λογική για την προστασία των «εθνικών» (καπιταλιστικών) συμφερόντων με τον αποκλεισμό και τον αφανισμό κάθε «μη εθνικού στοιχείου».

Ταυτόχρονα όμως ο καπιταλισμός γεννά τον περιώνυμο «νεκροθάφτη του», μια καθολική τάξη, την εργατική τάξη μέσα από την αυτο-χειραφέτηση της οποίας είναι δυνατή και η «συναδέλφωση από τα κάτω», μαζί και η κοινωνική χειραφέτηση του εβραϊκού λαού, σ’ έναν κόσμο χωρίς αποκλεισμούς και χωρίς αφηρημένες ταυτότητες.

6. Αυτο-αποκλεισμός ή Αγιασμός (Κιντούς);

Κάθε ανταγωνιστική ταξική κοινωνία αναπτύσσει τους δικούς της ιδιαίτερους αποκλεισμούς αλλά καμιά τους δεν ξεφεύγει από τον αντισημιτισμό, της μιας ή της άλλης μορφής. Δεν είναι το μόνο παράδοξο. Το πιο παράδοξο είναι ότι παρ’ όλα αυτά οι Εβραίοι επιβίωσαν.

Δεν υπάρχει καμιά μεταφυσική εδώ. Ποιά μεταφυσική εξάλλου μπορεί να επιβιώσει μετά τη Shoah; Ο Rabbi Soloveitchik στο ερώτημα: «πού ήταν ο θεός στο Άουσβιτς;» απαντούσε με το σωστό ερώτημα «μα πού ήταν ο άνθρωπος;»

από το φωτογραφικό αρχείο του Πολεμικού μουσείου

Οι Εβραίοι επιβίωσαν όχι παρά την ιστορία αλλά μέσω της Ιστορίας-αυτή τη βασική μαρξική ιδέα υποστήριξε εύστοχα ο ηρωικός εκείνος Abraham Léon, ο νεαρός τροτσκιστής που έγραψε το πρωτοποριακό για την εποχή του έργο «Η υλιστική αντίληψη του Εβραϊκού ζητήματος», λίγο πριν αποτεφρωθεί κι ο ίδιος στο ναζιστικό κρεματόριο.

Ο Abraham Léon συνέδεσε την ιστορική επιβίωση του εβραϊκού λαού με τη συγκρότησή του σ’ ό,τι ονόμασε λαό-τάξη, φορέα των εμπορικών συναλλαγών και της ανταλλακτικής αξίας.

Η έννοια του «λαού-τάξης», μιας λαότητας με μονοταξική διάρθρωση είναι θεωρητικά κάτι περισσότερο από έωλη ιστοριογραφικά, επίσης, είναι αστήρικτη. Ο Maxime Rodinson, στον πρόλογό του στο βιβλίο του Abraham Léon, έδειξε, πολύ σωστά, ότι η σύνδεση ενός μεγάλου αριθμού εβραίων με τις εμπορικές δραστηριότητες είναι ένα γεγονός ιστορικά μεταγενέστερο που γίνεται εμφανές την περίοδο της κρίσης της φεουδαρχίας και της αυγής του καπιταλισμού. Προηγήθηκαν αιώνες και χιλιετηρίδες εβραϊσμού-και αντι-εβραϊσμού-πριν συνδεθεί η εικόνα του Εβραίου με το σχετικά μοντέρνο στερεότυπο του εμπόρου, του τοκογλύφου και του τραπεζίτη.

Κατά την άποψή μας, η ιστορική ύπαρξη (και επιβίωση) των Εβραίων δεν συνδέεται με το ειδικό βάρος της μιας ή της άλλης κοινωνικής τάξης, μεμονωμένης. Συνδέθηκε εξ’ αρχής με την ταξική κοινωνία συνολικά, από τα πρώτα βήματα της μέσα από τους κόλπους των προ-ταξικών και πρωτο-ταξικών κοινοτήτων της Μέσης Ανατολής κι ακολούθησε όλη τη λαβυρινθώδη διαδρομή της μέχρι το παρόν στάδιο της ιστορικής της παρακμής.

Το λεγόμενο «Εβραϊκό πρόβλημα» είναι αξεδιάλυτα δεμένο με το ταξικό πρόβλημα, τη διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις με αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα. Η σύνδεση είναι γενετική: οι Εβραίοι εμφανίζονται μέσα στην ιδιαιτερότητά τους μέσω και λόγω της εμφάνισης της ταξικής κοινωνίας, των πρώτων ιστορικών μορφών και φάσεων διαίρεσης των προ-ταξικών κοινωνιών σε ταξικές διαχωριστικές γραμμές.

Οι Εβραίοι όμως εμφανίζονται πολύ νωρίς και συνάμα ήδη αργά. Πολύ νωρίς γιατί συνδέονται με τις πρώιμες μορφές εμφάνισης πρωτοταξικών σχέσεων. Ήδη αργά γιατί στο χώρο που εμφανίζονται ήδη προϋπάρχουν και κυριαρχούν ισχυροί κοινωνικοοικονομικοί και πολιτικοστρατιωτικοί σχηματισμοί. Εγκλωβίζονται σ’ αυτούς, προσδοκούν πάντα την έξοδο απ’ αυτούς αλλά ο πρώιμος χαρακτήρας της δικιάς τους κοινωνικής συγκρότησης δεν επιτρέπει την επαναστατική ανατροπή και το μετασχηματισμό του κοινωνικού-ιστορικού περιβάλλοντος.

Παραμένουν πάντα δέσμιοι των κυρίαρχων κάθε εποχής (ασιατικές δεσποτείες, ελληνιστικά βασίλεια, Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Αραβικό Χαλιφάτο, ευρωπαϊκή Μεσαιωνική φεουδαρχία, καπιταλισμός). Αναπτύσσονται βασικά στα διάκενα, στους πόρους των κοινωνικών σχηματισμών, έγκλειστοι κι αποκλεισμένοι ταυτόχρονα.

Ζουν διαρκώς πιο μπροστά και πιο πίσω από το ιστορικό τους περιβάλλον, μπροστά από την εποχή τους και ήδη ξεπερασμένοι, σύγχρονοι ασύγχρονοι. Γίνονται ο προνομιούχος τύπος αυτού που ο Ernst Bloch ονόμαζε Gleichzeitigkeit des Ungleichzeitigen, συγχρονικότητα του ασύγχρονου, το σημείο τομής και σύνδεσης των σύγχρονων αντιφάσεων της σύγχρονης κοινωνίας με τις «μη σύγχρονες» αντιφάσεις, τις άλυτες αντιφάσεις προγενέστερων ιστορικών βαθμίδων που ενσωματώνονται στο παρόν.

Οι Εβραίοι συμπυκνώνουν όλη την ιστορία των ταξικών σχέσεων, τη γένεσή τους, το ταραχώδες παρελθόν τους, το ακόμα πιο θυελλώδες παρόν τους και τη διαρκή προσδοκία του μελλοντικού τους τέλους σε μια μεσσιανική αταξική πανανθρώπινη κοινωνία.

Η ιστορική ύπαρξη των Εβραίων ζει πάντα στην ένταση ανάμεσα σ’ αυτό που πέρασε και σ’ αυτό που δεν υπάρχει ακόμα. Γι’ αυτό κι αποτέλεσαν το ιστορικό λίκνο και σώμα του αρχέγονου Χριστιανισμού, που ζει, όπως σωστά τονίζει ο Oscar Cullmann, στην ένταση ανάμεσα σε μια Πρώτη Παρουσία που πέρασε επί της γης και μια Δεύτερη που δεν έχει συντελεσθεί ακόμα.

Η εμφάνιση του αβρααμικού μονοθεϊσμού, όπως κάτω από άλλες συνθήκες η γέννηση της αρχαίας ελληνική τραγωδίας, είναι η πνευματική μαρτυρία του τραύματος της γέννησης της ταξικής κοινωνίας-μαζί κι η πρώτη μεσσιανική προσδοκία του ιστορικού της τέλους. Η αρχαία εβραϊκή λαότητα συσπειρώνεται γύρω απ’ αυτόν τον άξονα. Παρά τις αναρίθμητες κι ατέλειωτες διαμάχες ανάμεσα στους ίδιους τους Εβραίους για το «ποιός είναι Εβραίος» σε ένα υπάρχει απόλυτη ομοφωνία: εκείνο που διακρίνει τον Εβραίο από τον Goy, τον Εθνικό, είναι ότι ο πρώτος απορρίπτει κατηγορηματικά την αβοντά ζαρά. Συνήθως οι εβραϊκές λέξεις αβοντά ζαρά, μεταφράζονται ειδωλολατρία. Κατά λέξη όμως σημαίνουν αποξενωμένη εργασία, αλλοτριωμένη εργασία (αβοντά=εργασία, ζαρά=αποξενωμένη, αλλοτριωμένη).

Ο αβρααμικός μονοθεϊσμός είναι η πρώτη κριτική του φετιχισμού των ασιατικών δεσποτειών, η άρνηση της θεοποίησης μιας κοινότητας που δεν είχε ακόμα αποσπαστεί από τους όρους παραγωγής αλλά που ο πλούτος της απομυζούνταν με τον πιο βάρβαρο τρόπο από κυρίαρχες κάστες.

Ο αρχαίος εβραϊσμός συνέδεσε για πρώτη φορά την εργασία με την ιδιοκτησία. Βλέποντας την εργασία ως πηγή ιδιοκτησίας δεν τη θεοποίησε. Το αντίθετο, τη θεώρησε κατάρα θεού, συνέπεια της πτώσης απ’ την Εδέμ. Για την υπέρβασή της θέσπισε το Σάββατο, ανοίγοντας τη μεσσιανική προοπτική του έσχατου Σαββατιασμού, όταν θα έρθει η Μεγάλη της καταπαύσεως Ημέρα, όπου όλη η ανθρωπότητα θα λυτρωθεί από τη δουλεία της εργασίας.

Ό,τι πιο ανατρεπτικό, ό,τι πιο πνευματικό και ρηξικέλευθο πρόσφερε ο Ιουδαϊσμός στον ανθρώπινο πολιτισμό είναι ακριβώς αυτή η Μεσσιανική Ρήξη του ιστορικού κύκλου, η αντίληψη ότι η Ιστορία της ταξικής κοινωνίας έχει αρχή και τέλος και δεν είναι Αιώνια Επιστροφή του Ίδιου, που προσκυνάει κάθε ειδωλολατρία.

Απ’ αυτήν την σκοπιά η απόρριψη κάθε αβοντά ζαρά, που οχυρώνεται με τις 613 εντολές (Μιτσβότ) της Πεντατεύχου (Τορά), ΔΕΝ αποτελεί απλώς έναν τρόπο αυτο-αποκλεισμού και αυτο-συντήρησης μιας εθνικοθρησκευτικής ομάδας.

Σίγουρα, στη διάρκεια της ιστορίας, αναπτύχθηκαν και στους Εβραίους διάφορες μορφές αυτο-αποκλεισμού σαν στρατηγική επιβίωσης. Μορφές αμυντικές ή κι επιθετικές, μ’ ακραίο παράδειγμα τη δράση των Σιωνιστών εποίκων των Κατεχόμενων. Η φρικαλέα περίπτωση του σφαγέα της Χεβρώνας δείχνει ανάγλυφα ότι η ακραία κατάληξη της λογικής του αυτο-αποκλεισμού των Εβραίων είναι η αυτο-κατάργηση του Εβραίου.

Ο αυτο-αποκλεισμός κι ο αφομοιωτισμός είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Όπως στην περίπτωση του αφομοιωτισμού διακρίναμε από τη μια την αφομοίωση των ελίτ από τα πάνω και από την άλλη τη συναδέλφωση των καταπιεσμένων από τα κάτω, έτσι και στην περίπτωση του αυτο-διαχωρισμού πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα στην συντηρητική αυτο-απομόνωση-αμυντική κι επιθετική-από τη μια, και έναν αυτο-προσδιορισμό από την άλλη, που εξ’ αρχής στρέφεται στον Άλλο, στην ανθρωπότητα και τη χειραφέτησή της. Άλλο ο διαχωρισμός ανάμεσα σε «καθαρούς» και «ακάθαρτους» κι άλλο ο διαχωρισμός για την εξαφάνιση κάθε διαχωρισμού. Το δεύτερο ταυτίζεται με το πνεύμα της εβραϊκής παράδοσης.

Στο σημείο αυτό είναι χαρακτηριστική μια πλευρά της διαμάχης ανάμεσα σε δυο μεγάλους εβραίους στοχαστές, τον Μαϊμονίδη (1135-1204) και το Ναχμανίδη (1194-1270) πάνω στο ζήτημα των θρησκευτικών τελετουργικών πράξεων.

Για τον Μαϊμονίδη, οι τελετουργίες έχουν σκοπό να ξεχωρίσουν τους Εβραίους από τους εθνικούς και να προστατέψουν τους πρώτους από την ειδωλολατρία και τις προλήψεις της.

Για τον Ναχμανίδη αντίθετα, πρόκειται για μια θεϊκή παρέμβαση μέσα στην ίδια την τάξη του σύμπαντος και της ιστορίας, που επέτρεπε, μέσω της εξαγοράς της αμαρτίας των ίδιων των Εβραίων, τη μεταμόρφωση του κόσμου.

Για τον Μαϊμονίδη η μεσσιανική εποχή δεν θα αλλάξει την κοσμική τάξη, θα απαλλάξει μόνο το Ισραήλ «από την υποταγή στα βασίλεια».

Για τον Ναχμανίδη, αντίθετα, τα πάντα θα αλλάξουν εκ βάθρων και η νέα απελευθερωμένη ανθρωπότητα θα ζήσει σε «ουρανόν καινόν και γην καινήν».

Στα εβραϊκά Άγιος λέγεται Καντός και αγιασμός Κιντούς. Κατά λέξη Καντός θα πει ξεχωριστός, διαχωρισμένος από τα πάντα. Ταυτόχρονα, είναι η ενότητα στην οποία τείνουν τα πάντα.

Μ’ αυτήν την έννοια, για τον Ναχμανίδη αγιασμός δεν είναι απλώς ό,τι ξεχωρίζει, διαχωρίζει, αποχωρίζει τον εβραίο από τον εθνικό αλλά ό,τι σε τελευταία ανάλυση θα τους ενώσει μέσα σ’ έναν αλλαγμένο κόσμο. Είναι κάλεσμα συναδέλφωσης από τα κάτω.

Αυτό το νόημα είχε και η διδασκαλία της Behityahud του μεγάλου Γιεουντά Χαλεβί, τον 11^ο αιώνα: η κίνηση να γίνεις το μοναδικό, ο ένας (Εχάντ=ένας) είναι ταυτόχρονα η κίνηση να έρθουν οι πάντες μαζί (Γιάχαντ=μαζί).

Υπάρχει μια παράδοση αιώνων και χιλιετηρίδων που δείχνει, ενάντια σε κάθε αντίληψη εβραϊκής αυτο-απομόνωσης, ότι η κατ’ εξοχήν εβραϊκή ιδιαιτερότητα είναι η οικουμενικότητα, η τάση για υπέρβαση κάθε ιδιαιτερότητας, ο αποκλεισμός κάθε αποκλεισμού.

Απ’ αυτήν την σκοπιά, εκείνοι που ονομάστηκαν από τον Isaac Deutsher, Non jewish Jews, οι μη εβραίοι εβραίοι, σαν τον Σπινόζα, τον Μαρξ, τον Φρόυντ, τον Τρότσκυ, την Λούξεμπουργκ, που έσπασαν τα πλαίσια της εβραϊκής παράδοσης για να γίνουν οικουμενικοί κήρυκες της χειραφέτησης των πάντων, παραμένουν too  jewish Jews.

Αυτή είναι η ύψιστη μεταμόρφωση του Dybbuk: μ’ ένα σάλτο υψώνεται από το γκέτο στην Παγκοσμιότητα κι εγκαταλείπει την παράδοση του διασώζοντάς την.

Οι προαναφερθείσες μεγάλες μορφές της σύγχρονης χειραφέτησης εκφράζουν στο πιο ψηλό σημείο το γεγονός ότι ο Εβραίος από την «τοπολογική» του θέση μέσα στην ταξική κοινωνία, στη διαπλοκή της ιστορίας της, στα μεταίχμια πάντα των αντιφάσεων, στα σημεία μετάβασής τους στο χώρο και στο χρόνο, υφίσταται από τους πρώτους τις τραγικές συνέπειες κάθε μετάβασης, συνειδητός πρωταγωνιστής και θύμα της. Σε τελευταία ανάλυση έχει να επιλέξει πάντα ανάμεσα σε διαρκή καταστροφή και διαρκή επανάσταση.

7. Σεμότ: Έξοδος

Σημ/Σεμ στα εβραϊκά θα πει όνομα. Οι αντισημίτες είναι οι εχθροί του ονόματος. Σεμότ/ονόματα, ονομάζεται στα εβραϊκά το δεύτερο βιβλίο της Πεντάτευχου, η Έξοδος. Γιατί-εξηγούν οι ερμηνευτές-μόνο με την Έξοδο από τη γη της δουλείας, με την απελευθέρωση αποκτάς για πρώτη φορά το όνομα και την τιμή του προσώπου. «Ταύτα τα ονόματα των υιών Ισραήλ…».

Κανένας διωκόμενος και περιπλανώμενος Dybbuk δεν μπορεί να έχει το ένα και μόνο όνομά του, όσο είναι στη Γκαλούτ, την κοιλάδα των δακρύων, την εξορία. Σπάνια Εβραίος έχει ένα όνομα, συνήθως αυτό αναλύεται σ’ όλα τα χρώματα του φάσματος, ανάλογα με το πρίσμα της συγκυρίας και του τόπου. Τα παραδείγματα άπειρα: από τους Τρείς Παίδες στην Κάμινο, τον Ανανία, τον Μισαήλ και τον Αζαρία που λεγόταν και Σεδράχ, Μισάχ και Αβδεναγώ μέχρι τον ήρωα του «Αντίκτυπου του νού» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη-τη συγκλονιστικότερη καταγγελία του αντισημιτισμού στο νεοελληνικό λόγο-που είχε λιτανεία ονομάτων, Σαββατίνος ή Σαμβατόρος ή Σάλβος ή Σάββας.

Το μοναδικό όνομα είναι εκείνο της Ελευθερίας γι’ αυτό και μένει πάντα ακατανόμαστο το Τετραγράμματο Όνομα του Θεού.

Γιόντ, Χε, Βαβ,,Χε. (Κακώς κάκιστα εκφωνήθηκε σαν Γιαχβέ ή Γιεχωβά). Το Τετραγράμματον αρχίζει στα εβραϊκά με το γράμμα Γιόντ-το γράμμα που μπροστά σ’ ένα ρήμα δίνει τη διάσταση του μέλλοντος. Το όνομα της Ελευθερίας βρίσκεται στο μέλλον. Θ’ ακουστεί μόνον όταν δεν θα υπάρχει ούτε ένας καταπιεσμένος επί γης.

Μπαρούχ Α Σέμ! Ευλογητό το όνομα!

Απρίλης-Μάης 1994

 

Σάββας Μιχαήλ

Δημοσιεύτηκε στην τριμηνιαία περιοδική έκδοση της επιστημονικής ένωσης του ΨΝΑ, «Τετράδια Ψυχιατρικής», Ιούλης-Αύγουστος-Σεπτέμβρης 1994.

 Επιμέλεια: Χρήστος Τσαντής